Τις τελευταίες ημέρες βρίσκεται σε εξέλιξη η εξαιρετικά εύθραυστη εκεχειρία μεταξύ του Ισραήλ και της παλαιστινιακής εθνικιστικής οργάνωσης Χαμάς στην πολύπαθη Μέση Ανατολή, καθώς με τη διαμεσολάβηση του Αμερικανού προέδρου, Ντόναλντ Τραμπ, οι δύο πλευρές συμφώνησαν σε κατάπαυση του πυρός. Την ίδια ώρα οι χώρες που αναγνωρίζουν πλέον ως ανεξάρτητο το Κράτος της Παλαιστίνης φθάνουν τις 157 επί συνόλου 196 που είναι μέλη του ΟΗΕ, με την Ελλάδα να βρίσκεται σε αυτές που θεωρούν πως δεν υπάρχουν καλύπτονται πλήρως ακόμη οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Πώς όμως φτάσαμε στην ίδρυση του Ισραήλ το 1948 και γιατί η Παλαιστίνη δεν απέκτησε ταυτόχρονα δικό της κράτος εκείνη την εποχή αν και αυτό προέβλεπε το σχέδιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών;

Το ψήφισμα του ΟΗΕ πριν από περίπου οκτώ δεκαετίες ήταν ξεκάθαρο: Οι Εβραίοι θα δημιουργούσαν δική τους πολιτική οντότητα σε μια έκταση 5.500 τετραγωνικών χιλιομέτρων και οι Άραβες σε μια έκταση 4.500 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Τι πήγε λάθος όμως; Γιατί τα μουσουλμανικά κράτη, με τα οποία συμπαρατάχθηκε και η Ελλάδα παρακαλώ, τάχθηκαν κατά του σχεδίου αυτού; Επειδή το θέμα είναι δύσκολο και περίπλοκο, θα το δούμε όσο γίνεται πιο αναλυτικά και επεξηγηματικά.

Οδηγός μας θα είναι το νέο βιβλίο του ιστορικού – πολιτικού επιστήμονα Ανδρέα Μπουρούτη με τίτλο «Η Αραβοϊσραηλινή Σύγκρουση – Ιστορία, διπλωματία και πολιτική, Η εποχή των πολέμων, 1917-1973» που κυκλοφόρησε προ ημερών από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο συγγραφέας διδάσκει στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης «Σύγχρονη Διπλωματία και Πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο» και Ιστοριογραφία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (Ιστοριογραφία), ενώ το 2018 εργάστηκε ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ινστιτούτο Yad Vashem της Ιερουσαλήμ. Ας τα πάρουμε λοιπόν με τη σειρά:

Ο κίνδυνος αφανισμού των Εβραίων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Από τον Σεπτέμβριο του 1939 και την εισβολή των Γερμανών στην Πολωνία, με την οποία σηματοδοτείται η έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η μοίρα των Εβραίων της ευρωπαϊκής ηπείρου ήταν συνδεδεμένη με τον κίνδυνο αφανισμού τους. Μέχρι τη λήξη του πολέμου το 1945, είχαν δολοφονηθεί περίπου 6.000.000 – ο μισός εβραϊκός πληθυσμός της ηπείρου.

Δεκάδες χιλιάδες από αυτούς που κατάφεραν να επιζήσουν, μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα για εκτοπισμένους στη Γερμανία. Στην περιοχή του Μονάχου στα τέλη του 1947 ζούσαν περίπου 78.400 Εβραίοι, οι περισσότεροι σε στρατόπεδα, όπως το Φέλνταφιγκ, και θα τους αποκαλέσουν DPs Displaced Persons («ανθρώπους χωρίς πατρίδα»). Στην περίθαλψή τους θα συνδράμουν το Εβραϊκό Πρακτορείο (ένας κεντρικός οργανισμός του παγκόσμιου εβραϊσμού που είχε ιρδυθεί το 1929), η αμερικανική οργάνωση αλληλοβοήθειας Joint Distribution Committee (JDC) και πρωτίστως η ΟΥΝΡΑ (United Nations Relief and Rehabilitation Administration – UNRRA), η κύρια οργάνωση υποστήριξης του νεοσύστατου εκείνη την εποχή Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

Με τη βοήθεια μιας σειράς οργανώσεων και τις περισσότερες φορές κρυφά, χιλιάδες επιζώντες Εβραίοι επιχείρησαν να φτάσουν στην Παλαιστίνη, την οποία διοικούσαν οι Βρετανοί.

Ο ρόλος των Άγγλων στην περιοχή

Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι οι σιωνιστές (τα μέλη δηλαδή του εθνικοπολιτικού κινήματος των Εβραίων που είχε στόχο τη δημιουργία εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη, την ιστορική γη του Ισραήλ) κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν αποφασίσει την ολομέτωπη αντιπαράθεση με τις βρετανικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν συντρίψει την αραβική εξέγερση το 1939 (μια μεγάλη εξέγερση των Παλαιστινίων Αράβων ενάντια στη βρετανική αποικιακή διοίκηση και στην αυξανόμενη εβραϊκή μετανάστευση που υποστήριξε το σιωνιστικό κίνημα). Έχοντας να αντιμετωπίσουν μια ομολογουμένως δύσκολη κατάσταση, οι Βρετανοί εφάρμοζαν αυστηρές πολιτικές συλλήψεων και εγκλεισμού όσων επιχειρούσαν να εισέλθουν παράνομα στην περιοχή της Παλαιστίνης.

Στα ερείπια που είχε αφήσει πίσω του ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τέθηκαν μια σειρά από πιεστικά ερωτήματα για το τι θα έπρεπε να γίνει στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύοντας το τέλειο αδιέξοδο που υπήρχε στα παλαιστινιακά εδάφη. Οι Εβραίοι επιζητούσαν τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους αλλά από την πλευρά τους, οι Άραβες της Παλαιστίνης ήθελαν να δημιουργηθεί ένα και μόνο αραβικό κράτος απαιτώντας παράλληλα να διακοπεί εντελώς η μετανάστευση Εβραίων στα εδάφη τους. «Τούτο, ενώ είχε γίνει γνωστή η γενοκτονία των Εβραίων στην Ευρώπη» γράφει χαρακτηριστικά ο κ. Μπουρούτης.

Η κινητοποίηση του Εβραϊκού Πρακτορείου

Από τη δική του πλευρά το Εβραϊκό Πρακτορείο που προαναφέραμε, λειτουργώντας ως εν δυνάμει κυβέρνηση, επιδίωκε τη δημιουργία ενός εβραϊκού κράτους στα πλαίσια του διαμοιρασμού των εδαφών στην Παλαιστίνη. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημά τους ήταν πως ότι μετά την αποκάλυψη του Ολοκαυτώματος ήταν πολύ πιο αποφασισμένοι, συγκροτημένοι και ενωμένοι σε αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε έθνος, το εβραϊκό έθνος. Θα πολεμούσαν μέχρι τέλους για τη δημιουργία ενός κράτους που θα μπορούσε να υπερασπιστεί τους πολίτες του, όπως δεν είχε συμβεί στα ευρωπαϊκά εδάφη.

Οι Βρετανοί ήδη εξαντλημένοι από τον Β’ Παγκόσμιο Πλεμο και με σοβαρά οικονομικά προβλήματα, αποφάσισαν στις 14 Φεβρουαρίου 1947 να παραδώσουν την «Εντολή» όπως αποκαλούνταν (σ.σ. που είχαν λάβει επισήμως από το 1922 για τη διακυβέρνησης της περιοχής), στον νεοσύστατο ΟΗΕ που έπρεπε να βρει τη λύση. Ανακοίνωσαν την απόσυρσή τους από τα εδάφη της Εντολής έως τις 14 Μαΐου 1948.

Η δημιουργία Ειδικής Επιτροπής για την Παλαιστίνη στον ΟΗΕ

Έτσι λοιπόν ο ΟΗΕ αποφάσισε σε σύντομο χρονικό διάστημα, στη Γενική Συνέλευση του οργανισμού στις 15 Μαΐου 1947, τη δημιουργία της Ειδικής Επιτροπής για την Παλαιστίνη (United Nations Special Committee on Palestine – UNSCOP) από 11 ουδέτερα κράτη-μέλη (Αυστραλία, Καναδά, Τσεχοσλοβακία, Γουατεμάλα, Ινδία, Ιράν, Ολλανδία, Περού, Σουηδία, Ουρουγουάη και Γιουγκοσλαβία). Η UNSCOP καλείτο να μελετήσει την κατάσταση και να προτείνει λύση στη σύγκρουση μεταξύ Εβραίων και Αράβων.

Το μποϊκοτάζ των Αράβων

Οι Άραβες της Παλαιστίνης αποφάσισαν, μέσω της Ανώτατης Αραβικής Επιτροπής (Arab Higher Committee) που αποτελούσε το κυριότερο πολιτικό τους όργανο κατά τη διάρκεια της Εντολής) να μποϊκοτάρουν με απαξία το έργο της Επιτροπής και να μην συνεργαστούν μαζί της. Το σχέδιο του επικεφαλής της Επιτροπής, του Βρετανού αξιωματούχου William Peel πρότεινε τη δημιουργία ενός Εβραϊκού κράτους που θα εκτείνεται στη βόρεια και δυτική Παλαιστίνη και ενός Αραβικού στη νότια και ανατολική Παλαιστίνη, με μια βρετανική ζώνη να υπάρχει γύρω από την Ιερουσαλήμ και τα ιερά της μέρη.

Η απόφαση για ανεξαρτησία της περιοχής

Στις 31 Αυγούστου 1947, η UNSCOP παραδίδει στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ την έκθεσή της για το ζήτημα. Συμφωνείται ομόφωνα η ανεξαρτησία της περιοχής, η ύπαρξη μιας μεταβατικής χρονικής περιόδου πριν την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας και μια σειρά ακόμη διαδικαστικών ζητημάτων. Ως προς τη μορφή της ανεξαρτησίας, επτά από τα μέλη (Καναδάς, Τσεχοσλοβακία, Γουατεμάλα, Ολλανδία, Περού, Σουηδία και Ουρουγουάη) κατέθεσαν σχέδιο της πλειοψηφίας που προέβλεπε τη δημιουργία δύο κρατών, ενός αραβικού και ενός εβραϊκού, διεθνές καθεστώς για την Ιερουσαλήμ και οικονομική συνεργασία των δύο ανεξάρτητων οντοτήτων. Τρεις χώρες (Ινδία, Ιράν και Γιουγκοσλαβία) κατέθεσαν πρόταση μειοψηφίας για τη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού κράτους, ενώ η Αυστραλία απείχε και από τις δύο προτάσεις.

Το 56,47% των εδαφών στους Εβραίους και το 42,88% στους Άραβες

Το σχέδιο της πλειοψηφίας που αποτέλεσε και το Σχέδιο Επίλυσης προς ψήφιση από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ έδινε 56,47% των εδαφών της υπό Εντολή Παλαιστίνης στους Εβραίους και το 42,88% στους Άραβες. Η εβραϊκή πλευρά λάμβανε ένα μεγάλο μέρος της παράλιας ζώνης που ήταν εύφορο αλλά και την έρημο της Νεγκέβ, ενώ η αραβική πλευρά εδάφη στην κεντρική Παλαιστίνη και τη βόρειο Γαλιλαία. «Με το δεδομένη πάντως την υπανάπτυξη των Αράβων, τα ορεινά και άνυδρα εδάφη θα αποτελούσαν περαιτέρω πρόβλημα» κατά τον καθηγητή.

Παρά τις αντιρρήσεις σε επιμέρους σημεία, το Εβραϊκό Πρακτορείο αποδέχθηκε το σχέδιο της πλειοψηφίας, ωστόσο η αραβική πλευρά το καταδίκασε ασυζητητί. Τα συμπεράσματα της UNSCOP εξαγρίωσαν τους Άραβες που μέσω του Αραβικού Συνδέσμου απείλησαν με πόλεμο εάν ο ΟΗΕ υιοθετούσε αυτό το σχέδιο επίλυσης. Την ίδια στιγμή Εβραίοι, Άραβες και Βρετανοί συγκρούονταν στα παλαιστινιακά εδάφη δημιουργώντας ένα εκρηκτικό μείγμα ανασφάλειας και φόβου.

Το τελικό σχέδιο δημιουργίας δύο κρατών

Κατόπιν όλων αυτών των δεδομένων, η Επιτροπή του ΟΗΕ τροποποίησε ελαφρώς το σχέδιο της πλειοψηφίας της UNSCOP, προκειμένου να συζητηθεί ακολούθως από τη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού. Προβλεπόταν η διατήρηση της Γιάφας ως του κύριου λιμανιού των Αράβων και ως αραβικός θύλακας εντός του εβραϊκού κράτους, ενώ τα δύο υπό ίδρυση κράτη θα είχαν συνολική έκταση, το μεν εβραϊκό 5.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα, το δε αραβικό 4.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το εβραϊκό κράτος θα είχε 538.000 Εβραίους και 397.000 Άραβες ενώ υπήρχε η πρόταση για μείωση του αραβικού πληθυσμού, προφανώς μέσω ανταλλαγής.

Εν μέσω διπλωματικού πυρετού και προσπάθειας επιρροής των διαφόρων κρατών του ΟΗΕ, κυρίως από την εβραϊκή πλευρά, στις 29 Νοεμβρίου 1947, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε κατά πλειοψηφία με 33 ψήφους υπέρ, 13 κατά και 10 αποχές, το Ψήφισμα 181 που προέβλεπε τη δημιουργία δύο κρατών, ενός αραβικού και ενός εβραϊκού, με παράλληλο διεθνές καθεστώς για την πόλη της Ιερουσαλήμ.

Το κρίσιμο διακύβευμα σχετικά με το ψήφισμα-απόφαση ήταν η στάση των υπερδυνάμεων. Τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Σοβιετική Ένωση ψήφισαν υπέρ του σχεδίου επίλυσης, ενώ η Μεγάλη Βρετανία απείχε ώστε να μη λάβει θέση και δυσαρεστήσει κάποιο από τα δύο αντίπαλα μέρη. «Μόνο τα μουσουλμανικά κράτη ψήφισαν εναντίον του σχεδίου και προς έκπληξη όλων η Ελλάδα συμπαρατάχθηκε μαζί τους, μια απόφαση που είχε αρνητικές επιπτώσεις για τη χώρα μας επί δεκαετίες» όπως διαβάζουμε.

Ο ρεαλισμός των Εβραίων και η άρνηση των Αράβων

Ο ΟΗΕ επιχείρησε μέσα από τις συνομιλίες και τις συναντήσεις να βρει μια μέση λύση στο φανερά δυσεπίλυτο πρόβλημα, αλλά αντιμετώπισε κλίμα καχυποψίας τόσο από την αραβική όσο και από την εβραϊκή πλευρά. Ο ρεαλισμός όμως των Εβραίων τούς έκανε να κινηθούν πιο εύστοχα και δραστήρια σε διπλωματικό επίπεδο απ’ ό,τι οι Άραβες, οι οποίοι καθολικά αρνούνταν οποιαδήποτε πιθανότητα διαμοιρασμού των περιοχών και δεν δέχονταν καν να έχουν απευθείας επαφές με τους Εβραίους εκπροσώπους.

Ανοικτή σύγκρουση

Με δεδομένη τη δήλωση των Βρετανών ότι θα αποχωρήσουν από την Παλαιστίνη στις 15 Μαΐου του 1948 όπως προαναφέραμε, οι δύο αντίπαλες πλευρές επιδόθηκαν σε μια ανοιχτή σύγκρουση για να εξασφαλίσουν τα εδάφη που τους αναλογούσαν και όσα περισσότερα κέρδη ήταν εφικτό. Ο Αραβικός Απελευθερωτικός Στρατός (Arab Liberation Army), ένα εθελοντικό σώμα μερικών χιλιάδων Αράβων, εισήλθε στα παλαιστινιακά εδάφη τον Ιανουάριο του 1948 και χιλιάδες Αράβων εθελοντών συνέχισαν να συρρέουν άτακτα. Από την πλευρά της η Χαγκάνα επιχείρησε να ελέγξει τις περιοχές που επρόκειτο να περιέλθουν στο εβραϊκό κράτος.

Αν και αρχικά η αραβική πλευρά παρουσίασε σημαντικές επιτυχίες, η Χαγκάνα άρχισε να εξοπλίζεται με όπλα και πυρομαχικά που είχαν αγοραστεί από την κομμουνιστική πλέον Τσεχοσλοβακία και πέρασε στην αντεπίθεση. Η Χάιφα έπεσε στα χέρια των Εβραίων στις 22 Απριλίου και στις αρχές Μαΐου εξασφαλίστηκε η Γιάφα φέρνοντας σε απελπισία τους Άραβες της Παλαιστίνης, οι οποίοι άρχισαν να εγκαταλείπουν εκούσια ή ακούσια τις περιοχές που ελέγχονταν από τη Χαγκάνα. Μόνο η Ιερουσαλήμ, λόγω της παρουσίας της Αραβικής Λεγεώνας του Αμπντάλα της Υπεριορδανίας, παρέμεινε σε αραβικά χέρια. Ο τελευταίος αδυνατώντας να εκτεθεί ανεπανόρθωτα στα μάτια του αραβικού κόσμου συμπαρατάχθηκε στον κοινό αραβικό σκοπό.

Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ και ο πρώτος Πόλεμος της Ανεξαρτησίας

Καθώς οι τελευταίοι Βρετανοί ετοιμάζονταν να αποχωρήσουν από την Παλαιστίνη, στις 14 Μαΐου 1948 το μεσημέρι, ο Δαβίδ Μπεν Γκουριόν, ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης των Εβραίων, ανακοίνωσε επίσημα την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Την επόμενη μέρα, στις 15 Μαΐου, οι στρατοί των χωρών του Αραβικού Συνδέσμου, Αιγύπτου, Λιβάνου, Συρίας, Ιράκ και Υπεριορδανίας (Ιορδανίας) εισήλθαν στα παλαιστινιακά εδάφη προκειμένου να αποτρέψουν τη δημιουργία Εβραϊκού κράτους, σηματοδοτώντας τον πρώτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο, γνωστό και ως Πόλεμο της Ανεξαρτησίας για τους Ισραηλινούς.

Ο πόλεμος κράτησε περίπου ένα χρόνο και χαρακτηρίστηκε από σφοδρές μάχες σε διάφορα μέτωπα, όπως η Γάζα, η Ιερουσαλήμ, η Γαλιλαία και η Σαμάρεια. Οι Εβραίοι κατάφεραν να υπερασπιστούν τα εδάφη τους και να επεκτείνουν τον έλεγχο σε μεγαλύτερη έκταση από αυτήν που είχε προβλεφθεί στο σχέδιο διαμερισμού του ΟΗΕ. Στο τέλος του πολέμου, υπογράφηκαν συμφωνίες ανακωχής (1949) με τις γειτονικές αραβικές χώρες, που καθόρισαν τη λεγόμενη «Γραμμή Πράσινων Συνόρων» (Green Line).

Ωστόσο, οι Παλαιστίνιοι δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν το δικό τους κράτος. Η άρνηση των αραβικών κρατών να συνεργαστούν για την ίδρυση ανεξάρτητης παλαιστινιακής πολιτικής οντότητας, σε συνδυασμό με την ήττα και τον κατακερματισμό των παλαιστινιακών δυνάμεων, τους άφησε χωρίς έδαφος ελέγχου. Μεγάλο μέρος των περιοχών που προορίζονταν για το αραβικό κράτος καταλήφθηκε από το Ισραήλ, ενώ η Δυτική Όχθη πέρασε υπό τον έλεγχο της Ιορδανίας και η Γάζα υπό την Αίγυπτο.

Αν και έχουν περάσει πάνω από επτά δεκαετίες από τον Πρώτο Αραβοϊσραηλινό Πόλεμο, οι διαμάχες και οι εντάσεις στην περιοχή παραμένουν έντονες. Οι πρόσφατες εξελίξεις που σχετίζονται με τη συμφωνία Ισραήλ – Χαμάς και τη διάσκεψη για την ειρήνη στη Γάζα, με τις προσπάθειες αποκατάστασης της ανθρωπιστικής βοήθειας και της επιστροφής των ομήρων, δείχνουν ότι τα προβλήματα που ξεκίνησαν το 1948 συνεχίζουν να επηρεάζουν τη σταθερότητα της περιοχής. Αντικατοπτρίζουν αν μη τι άλλο, πόσο πολύπλοκη παραμένει η επίτευξη μιας διαρκούς και δίκαιης λύσης για όλες τις πλευρές.

 
 Πηγή